Özne-Yüklem Uyumu, Uyumsuzluğu
Özne-Yüklem Uyumu, Uyumsuzluğu
Bir cümlenin anlamlı ve kurallı olabilmesi için temel ögeleri olan özne ve yüklemin belirli açılardan uyumlu olması gerekir. Bu uyum, cümlenin doğruluğunu ve akıcılığını sağlar. Özne ve yüklem arasındaki uyumu üç ana başlıkta inceleyebiliriz:
1. Tekillik – Çoğulluk Uyumu
Öznenin tekil mi yoksa çoğul mu olduğu, yüklemin alacağı eki doğrudan etkiler.
Temel Kural: Özne tekil ise yüklem de tekil; özne çoğul ise yüklem de çoğul olur.
Örnek: Öğrenci derse katıldı. / Öğrenciler derse katıldılar.
İstisnalar ve Özel Durumlar:
İnsan Dışı Varlıklar: Özne; hayvan, bitki, cansız varlık veya soyut bir kavramın çoğulu ise yüklem tekil olur.
Doğru: Kuşlar neşeyle ötüyor.
Yanlış: Kuşlar neşeyle ötüyorlar.
Doğru: Fikirler zamanla olgunlaşır.
Yanlış: Fikirler zamanla olgunlaşırlar.
Kişileştirme (Teşhis): Eğer insan dışı bir varlığa insani bir özellik veriliyorsa bu kural bozulur ve yüklem çoğul olabilir. Bu, anlatıma güç katar.
Örnek: Dağlar, sessizce vedalaştılar giden bulutlarla.
Topluluk İsimleri: Ordu, meclis, sürü, sınıf gibi topluluk bildiren isimler özne olduğunda, yüklem tekil olur.
Doğru: Ordu, tatbikat için hazırlandı.
Yanlış: Ordu, tatbikat için hazırlandılar.
Belgisiz Zamirler: “Bazıları, kimileri, hepsi, herkes” gibi belgisiz zamirler özne olduğunda yüklem tekil de çoğul da olabilir. Ancak genellikle tekil kullanımı daha yaygındır.
Örnek: Bazıları erkenden geldi. / Bazıları erkenden geldiler.
2. Olumluluk – Olumsuzluk Uyumu
Özne ve yüklem, anlamca olumlu veya olumsuz olma durumuna göre de birbiriyle uyumlu olmalıdır.
Olumlu Özne – Olumlu Yüklem: “Herkes, hepsi, tümü” gibi olumlu anlam taşıyan özneler, olumlu yüklemlerle kullanılır.
Yanlış: Hepimiz sinemayı sevmeyiz.
Doğru: Hepimiz sinemayı severiz.
Olumsuz Özne – Olumsuz Yüklem: “Hiç kimse, hiçbiri” gibi olumsuz anlam taşıyan özneler, olumsuz yüklemlerle kullanılır.
Yanlış: Hiç kimse ödevini yapmıştı.
Doğru: Hiç kimse ödevini yapmamıştı.
3. Kişi (Şahıs) Uyumu
Öznedeki kişi zamiri, yüklemin alacağı kişi ekini belirler.
Temel Kural: Yüklem, öznedeki kişinin ekini alır.
Örnek: Ben geldim. / Sen geldin. / O geldi.
Öznede Birden Fazla Kişi Varsa:
Öznenin içinde “ben” varsa, yüklem 1. çoğul kişi (“biz”) ekini alır.
Örnek: Annem ve ben sinemaya gidiyoruz. (Biz gidiyoruz.)
Öznenin içinde “ben” yoksa ama “sen” varsa, yüklem 2. çoğul kişi (“siz”) ekini alır.
Örnek: Kardeşin ve sen yarın bize gelin. (Siz gelin.)
Öznenin içinde “ben” ve “sen” yoksa, yani sadece 3. tekil veya çoğul kişiler varsa, yüklem 3. çoğul kişi (“onlar”) ekini alır.
Örnek: Ayşe ve Ali ders çalışıyorlar. (Onlar çalışıyorlar.)
KEYİFLİ DERS NOTU
Cümlenin Süper İkilisi: Özne ve Yüklem Anlaşsın! 🧑🤝🧑
Merhaba Geleceğin Yazarları!
Tıpkı en iyi arkadaşlar gibi, bir cümlenin içinde de özne ve yüklem adında iki süper kanka vardır. Cümlenin anlamlı ve havalı olması için bu iki kankanın birbiriyle anlaşması şart. Gelin, bu anlaşmanın kurallarına birlikte bakalım.
1. Tek mi, Çok mu? Sayılar Anlaşsın! 🔢
Öznemiz tek kişi mi, yoksa kalabalık mı? Yüklem buna göre şekil alır.
🦸 Kural 1: İnsanlar Partiyi Sever! Eğer öznemiz insanlardan oluşan bir kalabalıksa (öğrenciler, çocuklar, onlar), yüklem de çoğul eki olan -lar, -ler’i alarak partiye katılır.
Doğru: Çocuklar hep bir ağızdan şarkı söylediler. 🎤
Doğru: Onlar yarın bize gelecekler.
🐶🌳 Kural 2: Hayvanlar ve Eşyalar “Ben Tekim!” Der. İşin ilginç yanı burası! Öznemiz birden fazla hayvan, bitki veya eşya ise yüklemimiz “Ben tek takılırım.” der ve -lar, -ler ekini almaz.
Doğru: Sevimli kediler divanda uyuyor. ✅
Yanlış: Sevimli kediler divanda uyuyorlar. ❌
Neden? Çünkü kediler insan değil. Türkçede bu kural böyle!
✨ Sihirli Kural: Konuşan Hayvanlar! (Kişileştirme) Eğer hayvanlara veya bitkilere sihirli bir değnekle dokunup onlara insan özelliği verirsek (konuşturmak, selam vermek gibi), o zaman yüklem de sihirli bir şekilde -lar, -ler ekini alabilir.
Doğru: Kelebekler, dans ederek baharı kutladılar. 🦋 (Dans etmek insana ait bir özelliktir.)
2. Evet mi, Hayır mı? Aynı Fikirde Olsunlar! 👍👎
Özne “evet” diyorsa yüklem “hayır” diyemez. Tam bir takım oyunu!
👍 Kural 1: Pozitif Kahramanlar, Pozitif Sonları Sever! “Herkes”, “hepsi” gibi olumlu öznelerimiz varsa yüklemimiz de olumlu olmalıdır.
Doğru: Herkes geziye geldi. 🎉
Kulağa Tuhaf Gelen: Herkes geziye gelmedi. 🤔 (Bunun yerine “Hiç kimse gelmedi” demek daha doğru!)
👎 Kural 2: Gizemli Karakterler, Olumsuz Sonları Sever! “Hiç kimse”, “hiçbiri” gibi olumsuz öznelerimiz varsa yüklemimiz de mutlaka olumsuz olmalıdır.
Doğru: Hiç kimse o soruyu çözemedi. 🕵️♂️
Yanlış: Hiç kimse o soruyu çözdü. ❌
3. Ben mi, Sen mi, O mu? Patron Kim? 👑
Öznede birden fazla kişi varsa, yüklemin kimi dinleyeceğini bilmemiz lazım!
🥇 Patron Kuralı 1: “BEN” Varsa Patron “BİZ” Oluruz! Eğer cümlenin öznesinde “ben” varsam kimin olduğu fark etmez, ekip anında “BİZ” olur ve yüklem de bize göre şekillenir.
Doğru: Ben ve kardeşim (yani BİZ) yarın yola çıkıyoruz. ✈️
Yanlış: Ben ve kardeşim yarın yola çıkıyorlar. ❌
🥈 Patron Kuralı 2: “SEN” Varsa Patron “SİZ” Olursunuz! Eğer öznenin içinde “ben” yok ama “sen” varsan o zaman ekip “SİZ” olur ve yüklem sizi dinler.
Doğru: Sen ve Ece (yani SİZ) harika resim yapıyorsunuz. 🎨
Yanlış: Sen ve Ece harika resim yapıyor. ❌
Bakalım Anlaşmış mıyız?
Boşlukları doğru şekilde doldur.
- Arılar vızıldayarak çiçeklerden bal alıyor____. (du / lar)
- Annem ve ben bu akşam kek yapacağ____. (ız / lar)
- Sınıftaki hiç kimse yerlere çöp atma_____. (dı / dılar)
Cevaplar: 1. du, 2. ız, 3. dı
ÖZET TABLO
